Dierenwelzijn is een individuele en subjectieve mentale toestand¹. Het is de som van alle mentale ervaringen van een individu op een bepaald moment. Deze mentale toestand wordt beïnvloed door de wisselwerking tussen de functionele domeinen van het leven van een dier: de kwaliteit van zijn voeding, de fysieke omgeving waarin het leeft, zijn gezondheidsstatus, en zijn gedragsinteracties binnen zijn fysieke en sociale context. Al deze factoren kunnen in de loop der tijd fluctueren, wat tot veranderingen van het algehele welzijn leidt, variërend van goed tot slecht. Regelmatig monitoren is daarom essentieel voor goed management van welzijn. Het doel is om een algeheel positieve kwaliteit van leven te bereiken voor het dier, d.w.z. een gunstige balans, door negatieve ervaringen zo mild en zo min mogelijk te houden en dieren in staat te stellen ook positieve ervaringen te hebben.

VIER VOETERS vormt haar werk volgens de laatste ontwikkelingen omtrent wetenschappelijk bewijs. Daarom raadt VIER VOETERS het gebruik van ‘Het Vijf Domeinen Model’ aan, tot stand gekomen door Prof. Emeritus D.J. Mellor en verder aangepast door VIER VOETERS als hulpmiddel voor dierenwelzijnsbeoordelingen.

Sinds de jaren negentig heeft de wetenschap onze kennis over dierenwelzijn flink vergroot. We weten nu veel meer over de onaangename en aangename mentale ervaringen die dieren kunnen hebben en hoe die hun welzijn beïnvloeden. Deze kennis heeft geleid tot de ontwikkeling van nieuwe instrumenten, die een grondige beoordeling van dierenwelzijn mogelijk maken. Dergelijke beoordelingen zijn een vast onderdeel van welzijnsmanagement en zijn gericht op het verbeteren van de praktische zorg voor dieren.

Geleid door de bekende ‘Vijf Vrijheden’², was de vroege welzijnsfocus gericht op het voorkomen dat dieren negatieve ervaringen hebben (bijv. dorst, honger, pijn, angst). We weten nu echter dat dieren nooit helemaal vrij kunnen zijn van deze ervaringen. Dit komt doordat deze negatieve ervaringen nodig zijn om dieren in leven te houden door, bijvoorbeeld, hen aan te drijven om water te drinken, voedsel te eten, verwondingen te voorkomen en veilig te blijven. Bovendien weten we nu ook dat dieren in staat zijn om positieve ervaringen te hebben (bijv. prettige smaken tijdens het eten, fysiek comfort, aangenaam gezelschap, opgewonden speelsheid), die hun kwaliteit van leven vergoten.

Het Vijf Vrijheden-concept is tegenwoordig, vanwege enkele belangrijke punten, een inadequaat instrument om dierenwelzijn te beoordelen. Ten eerste verwijst het Vijf Vrijheden-concept niet specifiek naar positieve ervaringen. Ten tweede negeert het de rol die sommige negatieve ervaringen spelen bij het in leven houden van dieren. Ten derde verwijst het naar slechts een klein deel van de mentale ervaringen die dieren kunnen hebben. Daarom is een alternatief voor de Vijf Vrijheden nodig.

Het Vijf Domeinen Model^1,3 is een modern instrument voor het begeleiden van systematische en grondige beoordelingen van dierenwelzijnstoestanden. Het Model gebruikt het begrip dat mentale ervaringen, zowel negatief als positief, een weerspiegeling zijn van de interne toestand van een dier (bijv. uitdroging leidt tot dorst; verwonding veroorzaakt pijn) of externe omstandigheden (bijv. aanvalsdreiging leidt tot angst; aanwezigheid van soortgenoten leidt tot sociale genoegens). Het Model focust daarom op de identificatie van interne en externe condities die aanleiding geven tot mentale ervaringen. De som van alle mentale ervaringen vertegenwoordigt de welzijnstoestand van een dier op een bepaald moment.

Hieronder staat een tabel, aangepast van Mellor 2016⁴ en Mellor et al. 2020⁵, waarin vijf Algemene Welzijnsdoelen worden beschreven, telkens ondersteund door verschillende Gerichte Welzijnsdoelstellingen. De genoemde Maatregelen zijn gericht op het waarborgen van de bijbehorende doelen en doelstellingen. Enerzijds proberen deze welzijnsdoelen en -doelstellingen het voorkomen van negatieve interne staten en externe situaties, en de daarmee samenhangende negatieve ervaringen, te minimaliseren. Anderzijds wordt een sterkte nadruk gelegd op het bevorderen van positieve ervaringen.

De Algemene Welzijnsdoelen zijn een praktische vertaling van de Vijf Domeinen van het Model, namelijk: 1) 'Voeding', 2) 'Fysieke Omgeving', 3) 'Gezondheid', 4) 'Gedragsinteracties' en 5) 'Mentale Toestand'. Affecten die die het resultaat zijn van de eerste drie functionele domeinen leiden ertoe dat dieren gedrag vertonen dat gericht is op het herstellen van interne stabiliteit en worden ‘overlevingskritieke affecten’ genoemd. Het vierde domein betreft de bewuste acties die dieren uitvoeren om specifieke doelen na te streven met betrekking tot de omgeving, andere dieren en mensen⁵, waarbij ‘situatie gerelateerde affecten’ ontstaan. Het totaal aan gegenereerde affecten van de eerste vier domeinen - toegewezen aan het vijfde domein - vertegenwoordigen de subjectieve welzijnservaring van het dier.

Om de welzijnstoestand van een dier onder menselijke zorg uitgebreid te kunnen beoordelen, is het belangrijk om de impact van menselijke aanwezigheid en gedrag op het dier te evalueren. Hantering, training, medische behandelingen en zorg voor een dier zijn situaties waarin de interactie tussen mensen en dieren kan leiden tot ofwel negatieve of positieve mentale ervaringen. De valentie van deze ervaringen, d.w.z. hun positieve of negatieve uitkomsten, zal variëren afhankelijk van, bijvoorbeeld: eerder contact met mensen, voorafgaande bedreigende omstandigheden, bedoelde of onbedoelde schade, mate van binding met specifieke mensen, verstrekking of weigering van toegang tot bronnen, en deelname aan algemene activiteiten van ofwel een aangename of onaangename aard.

De onderstaande figuur is een schematische weergave van het Vijf Domeinen Model in de bijgewerkte versie uit 2020⁵ en illustreert dat de welzijnstoestand van een dier de subjectieve mentale toestand is (vijfde domein), een som van affecten gegenereerd door de vier functionele domeinen die de kwaliteit van het leven van een dier beïnvloeden.